Wyszków
Początki Wyszkowa – osady kościelnej sięgają XI wieku. Pierwszy dokument, w którym wymieniono Wyszków, pochodzi z 1203 roku.
Prawa miejskie Wyszków uzyskał 11 marca 1502 roku, stracił je w 1869 roku (ukaz cara Aleksandra II z 1.06.1869r.), ponownie otrzymał je w 1919 roku (dekret o samorządzie miejskim z 4.02.1919r.). Herb Wyszkowa (biała tarcza z poprzecznym czerwonym pasem) zapożyczono z herbu biskupstwa płockiego, którzy w Wyszkowie mieli swoją letnią rezydencję.
Od 1 stycznia 1999 r. Wyszków jest miastem powiatowym, w skład powiatu wyszkowskiego wchodzi 6 gmin: Brańszczyk, Długosiodło, Rząśnik, Somianka, Wyszków, Zabrodzie. Obecnie miasto liczy ponad 27 tysięcy mieszkańców, a pozostała część gminy – ponad 11 tysięcy. Z 28 wsi tworzących gminę najliczniejsze to: Leszczydół Nowiny (1040 osób), Skuszew (783), Lucynów Mały (791), Lucynów Duży (440), Drogoszewo (659), Kamieńczyk (647), Łosinno (516). Gmina Wyszków zajmuje powierzchnię 16.560 ha (wody 375 ha), w tym miasto 2.078 ha.
Wizytówką miasta jest klasycystyczny kościół p.w. św. Idziego opata, usytuowany na wysokiej, nadbużańskiej skarpie, obok przeprawy przez rzekę. Ufundował go w 1793 roku biskup płocki, Onufry Kajetan Szembek. W II połowie XIX wieku ks. proboszcz Józef Szmejter (1836 – 1896) trzynawowy kościół powiększył przez dobudowanie dwóch kaplic i zakrystii. W 1939 roku, w wyniku bombardowań wojsk hitlerowskich, kościół całkowicie spłonął, została tylko kaplica Matki Bożej. Powojenną odbudowę kościoła ukończono w 1948 roku.
Obok kościoła warto zatrzymać się przy starej plebanii. Jej budowę w latach 90. XIX wieku (poprzednia, drewniana była mocno zniszczona przez grzyb) zawdzięczamy również ks. Szmejterowi, który przez 26 lat był wyszkowskim proboszczem. Jego następca, ks. Julian Dmochowski, który dokończył tę budowę, wspomina, że ks. Józef Szmejter „z natury był zdolny, dowcipny, gościnny”. O wyszkowskiej plebanii głośno zrobiło się w 1920 roku, bo w niej 15 i 16 sierpnia kwaterowali członkowie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski: Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kohn. Kilka dni później na plebanii gościli gen. Józef Haller, Karol Irzykowski, prof. Ferdynand Ruszczyc, Adam Grzymała – Siedlecki. Pobyty te opisał Stefan Żeromski („Na probostwie w Wyszkowie”) oraz ówczesny proboszcz Wiktor Mieczkowski („Bolszewicy w polskiej plebanii”). W 2005 r. na budynku plebanii została odsłonięta tablica o treści „Księdzu/ proboszczowi kanonikowi/ Wiktorowi Mieczkowskiemu/ obywatelom Wyszkowa/ uczestnikom wojny/ polsko – sowieckiej 1920 roku/ ku wiecznej pamięci/ następnych pokoleń/ mieszkańcy Wyszkowa, 7 sierpnia 2005 roku”.
Pół kilometra dalej, przy ul. Nadgórze znajduje się cmentarz parafialny. Przeniesiono go tu w 1825 roku z terenu przykościelnego, obecnie zajmuje powierzchnię prawie 5 ha. Tuż przy wejściu stoi murowana z cegły kaplica z 1835 roku, ufundowana przez księdza proboszcza Łukasza Przyłuskiego. Teren cmentarza otoczony jest kamiennym murem (wcześniej był ogrodzony parkanem z drewnianych bali), postawionym w 1888roku (cmentarz zajmował wtedy 2 ha) z inicjatywy ks. Szmejtera. Świadectwem walk, które w ostatnim wieku toczyły się wokół Wyszkowa, są zbiorowe mogiły: granitowy kamień upamiętniający 200 rosyjskich żołnierzy poległych w 1915 roku (w momencie pochówku miejsce to znajdowało się za murem cmentarnym), pomnik ku czci poległych za Ojczyznę w sierpniu 1920 roku, pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej. Najwięcej nagrobków (pomniki, płyty nagrobne, żelazne krzyże, krzyże z piaskowca - w różnym stanie) z przełomu XIX i XX wieku znajduje się wokół kaplicy. Najstarsze pomniki to nagrobek zmarłego w 1847 r. Józefa Bogdaszewskiego, dzierżawcy folwarku Wyszków oraz wykonany z szarego piaskowca w kształcie steli (na niej relief przedstawiający opartą o złamany pień drzewa płaczkę), z żelaznym krucyfiksem – spoczywają pod nim zmarły w 1848 roku dziedzic z Krąg, Michał Leski i zmarła 40 lat później jego żona Monika. Druga brama prowadząca na cmentarz, od ul. Białostockiej, pochodzi z okresu międzywojennego. Stare drzewa rosnące na cmentarzu nadają mu charakter parku krajobrazowego.
W dniu wybuchu II wojny światowej połowę mieszkańców Wyszkowa stanowiła ludność wyznania Mojżeszowego (krążył wtedy dowcip, że połowa mieszkańców Wyszkowa to Żydzi, a reszta to... Żydówki). Żydzi w Wyszkowie zaczęli się osiedlać w XIX wieku, po sekularyzacji w 1795 roku dóbr biskupów płockich. W 1827 roku ludność żydowska stanowiła 29% mieszkańców Wyszkowa, zaś w 1921 – 48,6%. Na rogu ulic Kościuszki i Wąskiej stała synagoga, Żydów grzebano na założonym przy końcu ulicy Łącznej cmentarzu. W czasie okupacji hitlerowcy macewami z kirkutu wybrukowali plac przed siedzibą gestapo przy ul. Zakolejowej oraz brzegi Strugi. W 1993 roku, na zlecenie Instytutu Żydowskiego w Warszawie, rozpoczęły się prace przy budowie Pomnika Pamięci Żydów Wyszkowa według projektu Wojciecha Henrykowskiego. Koncepcja pomnika, wynikła z ukształtowania terenu byłego cmentarza (przez wiele lat po wojnie była w tym miejscu kopalnia żwiru), zabezpiecza dodatkowo skarpę przed osuwaniem się. Macewy wmurowane w ścianę pomnika zostały zebrane na terenie Wyszkowa. Przy wejściu na kirkut znajduje się tablica poświęcona urodzonemu w 1919 roku w Wyszkowie Mordechajowi Anielewiczowi, komendantowi Żydowskiej Organizacji Bojowej, dowódcy powstania w warszawskim getcie. Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 14 września 1997 roku.
Z kirkutu rozciąga się wspaniały widok na Bug i nadbużańskie łęgi. To świetne miejsce na wycieczki piesze i przejażdżki rowerowe.
W 2001 roku, po kilkunastoletniej przerwie, otwarto przy moście drogowym plażę miejską. Można kąpać się w Bugu lub popływać po nim stylową gondolą.
Wracając z kirkutu do centrum miasta przechodzimy obok budynku starej elektrowni. W Wyszkowie elektryczność założono między 1914 a 1920 r. W czasie okupacji wielu pracowników elektrowni było członkami AK, tu mieścił się główny magazyn broni i zakład rusznikarski. W 1954 roku budynek po starej elektrowni otrzymały warsztaty szkoły zawodowej. W końcu lat 40. i jeszcze w latach 60., w budynku na placu elektrowni mieściła się łaźnia miejska. Można było wykąpać się w wannie (usługa droższa) lub pod prysznicem.
Idąc brzegiem Bugu w kierunku zachodnim, dochodzimy do parku miejskiego, ulubionego miejsca spacerów wyszkowian. Został on założony w XIX wieku; przy wejściu od ul. Kościuszki pobudowano w końcu XIX w. neogotycką kordegardę. W okresie międzywojennym mieszkał w niej stróż, do którego obowiązków należało m.in. zamykanie na noc, nieistniejącej już, kutej bramy. Jeszcze kilka lat temu mieściło się tu muzeum miejskie.
W parku, naprzeciwko muzeum, stoi pomnik Cypriana Kamila Norwida, który urodził się 24 września 1821 roku we wsi Głuchy (gm. Zabrodzie). Drugi pomnik C. Norwida stoi przy budynku Liceum Ogólnokształcącego, którego poeta jest patronem. Odsłonięte na początku lat osiemdziesiątych XX w. (projektu Zdzisława Skoczka) są, podobno, jedynymi pomnikami Norwida w Polsce.
Przykładem współczesnego budownictwa sakralnego jest usytuowany naprzeciwko parku kościół p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej w parafii św. Wojciecha. Budowę kościoła wg projektu Barbary Antoniewicz rozpoczęto w 1989 roku, poświęcono go w grudniu 2000 roku.
Budynek przy ul. 11 Listopada, w którym obecnie jest Szkoła Podstawowa nr 1 im. Adama Mickiewicza i Liceum Ogólnokształcące, został oddany do użytku w 1932 roku.
Przy ul. 3 Maja, naprzeciwko Urzędu Miejskiego, znajduje się marmurowy obelisk z XVII wieku. Na jego ścianach z czterech stron są płaskorzeźby przedstawiające herb Wazów (czwarty syn króla Zygmunta III Wazy, biskup Karol Ferdynand Waza mieszkał przez kilka lat w Wyszkowie, do śmierci w maju 1655 roku), obelisk zwieńczony jest podwójnym krzyżem. Istnieją dwie legendy mówiące o intencji wystawienia obelisku. Według pierwszej wzniesiono go na pamiątkę zarazy, która nawiedziła Wyszków, drugiej - po spotkaniu w Wyszkowie dwóch królewiczów z dynastii Wazów.
W końcu ul. 3 Maja, przy granicy miasta, wart jest obejrzenia zespół pałacowo – parkowy. Pałac został wzniesiony w końcu XVIII wieku, projektantem mógł być Szymon Bogumił Zug lub Jan Chrystian Kamsetzer. Pierwszym właścicielem klasycystycznego pałacu był biskup żmudzki Jan Stefan Giedroyć, następnie kupiła go rodzina Morzkowskich. Do poety Michała Morzkowskiego przyjeżdżali C.K. Norwid i T. Lenartowicz, w pałacu spotykała się cyganeria warszawska. Od 1879 roku właścicielami pałacu i dwóch oficyn, wzniesionych zapewne łącznie z pałacem, zostali Wanda i Kazimierz Skarżyńscy z Popowa. W latach 30. Janina i Edmund (syn Kazimierza) Skarżyńscy prowadzili tu modny pensjonat. Rodzina Skarżyńskich, która pozytywnie zapisała się w historii Wyszkowa, została wiosną 1941 roku zmuszona przez Niemców do opuszczenia pałacu. Kilka miesięcy później E. Skarżyński, przebywający na wygnaniu w Krakowskiem, napisał w pamiętniku córki: „Najwyższą miłością jest Ojczyzna, najściślejszą Ojczyzną jest dom rodzinny i ziemia własna. Życzę Ci, córeczko najdroższa, Słoneczko moje kochane, żebyśmy jak najszybciej znaleźli się w naszym nade wszystko ukochanym Rybienku.” To życzenie się nie spełniło. Władze komunistyczne zabraniały byłym właścicielom przebywać w promieniu 50 km od ich majątków. Do Wyszkowa Janina i Edmund Skarżyńscy wrócili w 1999roku, ponad 50 lat po ich śmierci ekshumowano szczątki i teraz spoczywają na wyszkowskim cmentarzu. Przez długie lata pałacem zarządzało ministerstwo zdrowia. Obecnie właścicielem zespołu jest spółka Polsim – System, która przeprowadza gruntowny remont i modernizację obiektów i parku. W niedługim czasie ma tu powstać centrum konferencyjno – kongresowe.
W dniu 17 sierpnia 1920 roku po przeciwnej stronie Bugu, w Rybienku Leśnym, sowiecka czerezwyczajka w okrutny sposób zamordowała siedmiu Polaków, m.in. ppor. Antoniego Wołowskiego, wziętego do niewoli pod Radzyminem i 3 żołnierzy z dywizji gen. L. Żeligowskiego. Fakt ten upamiętnia obelisk odsłonięty rok po tym wydarzeniu. W 1948 roku władze komunistyczne postanowiły usunąć pomnik – krzyż z pomnika został wyrwany i wrzucony do starorzecza, kamień został zabetonowany przed wejściem do Urzędu Gminy w Somiance. Dzięki działaczom wyszkowskiej „Solidarności” obelisk wrócił na swoje miejsce w 1989 roku.
Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku Kazimierz Skarżyński rozparcelował swój majątek Rybienko Leśne – w ten sposób powstało osiedle letniskowe, obecnie willowa dzielnica Wyszkowa. Mieszkańcy Warszawy, jak pisze w monografii „Dzieje Wyszkowa i okolic” J. Szczepański, w l. 30 XX wieku „odkryli” dla siebie Rybienko Leśne, „w którym jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać wille reprezentantów wolnych zawodów z Warszawy. Rybienko przyciągało swoim łagodnym mikroklimatem, obfitością drzew, piękną nadbużańską plażą. Coraz częściej zaczęli tu budować swoje domy najbogatsi mieszkańcy Wyszkowa.” Dziś nadal największymi walorami Rybienka są rzeka, piasek i żywiczne sosny tworzące wspaniały mikroklimat i lasy nadające się doskonale na spacery. Kościół w stylu zakopiańskim, zbudowany w latach 30. na działce podarowanej przez Magdalenę Skarżyńską, został odnowiony i przebudowany. Sympatycznym miejscem wypoczynku stał się „Leśny Dworek” (niewielki hotel i restauracja), nie tylko pięknie położony na wzniesieniu wśród wysokich sosen, ale posiadający własny styl i klimat.
Pomnik i 25 mogił upamiętniających śmierć ok. 250 Polaków, bestialsko zamordowanych przez hitlerowców w dniu 29 maja 1943 roku, znajduje się w Fideście, kilkaset metrów w lewo od drogi Wyszków – Warszawa. 28 maja 1943 r. niemieccy żandarmi zatrzymali na moście pociąg jadący z Warszawy do Wyszkowa. Pasażerów przewieźli do budynku żandarmerii przy ul. Zakolejowej i budynku sądu przy ul. Pułtuskiej. Tam byli przesłuchiwani, trzymani bez jedzenia i picia. Rankiem następnego dnia żandarmi przewieźli ich za Bug, do Fidestu, rozkazali wykopać doły a potem, rozstrzelali. Z tej kaźni udało się uciec tylko mieszkańcowi Dębinek, Antoniemu Morce. Postrzelony przez Niemców, ciężko ranny, przeżył tę tragedię. Zatrzymania nie przeżył inny pasażer, 25-letni Stanisław Wróbel „Jaskółka”, bohaterski żołnierz AK. Przetrzymywany w żandarmerii przez 3 dni, bity i torturowany, nie wydał nikogo.
Budynek u zbiegu ulic Zakolejowej i Pułtuskiej to piękna willa z połowy lat dwudziestych XX wieku. Jego pierwszym właścicielem był Józef Cudny . W czasie okupacji miała tam siedzibę niemiecka żandarmeria: zatrzymani byli tu męczeni, zabijani, zabitych grzebano w ogrodzie za domem (po wojnie zwłoki ekshumowano). Znane są dwie osoby, którym udało się uciec stamtąd przed niechybną śmiercią. To Zygmunt Majka i Szczepan Suchecki. W październiku 1959 roku przed budynkiem odsłonięto pomnik ufundowany przez społeczeństwo Wyszkowa. W grudniu 1944 roku w willi utworzono szpital, 18 lat później ulokowano w nim sanepid i przychodnię zdrowia. Obecnie willa ma prywatnego właściciela.
Najstarsze zakłady przemysłowe w Wyszkowie to browar i huta szkła. Browar przy ul. Świętojańskiej (dziś I Armii Wojska Polskiego) wybudował w 1860 roku Paweł Szymoński. Następnym właścicielem był Kazimierz Szymoński, który był też prezesem Ochotniczej Straży Ogniowej i pierwszym burmistrzem Wyszkowa po odzyskaniu niepodległości. W 1909 roku browar produkował 80 tysięcy wiader piwa, z czego 1/8 eksportowano do Rosji. Niestety, z końcem 2001 roku wyszkowski browar zakończył swoją działalność.
Oddanie w 1897 roku linii kolejowej z Tłuszcza do Ostrołęki ożywiło życie gospodarcze Wyszkowa. W 1906 roku pozbawieni pracy (po strajkach w 1905 roku) hutnicy Zakładów Kijewski i Scholtze na Targówku założyli spółkę udziałową (było 46 udziałowców) Huta Szklana „Robotnicza”. Produkcję przy ul. Zakolejowej rozpoczęli w 1907 roku – huta produkowała różnych kształtów i kolorów butelki do win, wódek, likierów, piwa, lemoniady, wód mineralnych. Obecna nazwa zakładu, należącego do spółki z większościowym kapitałem irlandzkim i produkującego brązowe butelki do piwa, to Ardagh Glass Group plc.
Ulicą Pułtuską przemieszczamy się na osiedle Polonez, gdzie znajduje się, oddana w 1998 roku do użytku, Pływalnia „Błękitna”, przystosowana dla niepełnosprawnych, z dwoma basenami - sportowym i rekreacyjnym (dla dzieci), zjeżdżalnią, jacuzzi, sauną. Odbywają się tu zawody pływackie, m.in. Grand Prix Polski, Mistrzostwa Polski Młodzików.
Na placu w pobliżu basenu powstaje kompleks oświatowo - sportowo – rekreacyjny, jest już hala sportowa. Coraz więcej studentów ma, usytuowana w pobliżu, filia Szkoły Wyższej im. Pawła Włodkowica.
Wędrówkę po gminie Wyszków zaczniemy od Kamieńczyka, wsi malowniczo położonej w widłach Bugu i Liwca. W 1973 roku archeolodzy odkryli pod Kamieńczykiem cmentarzysko prasłowiańskie. W 1452 roku ówczesny Kamieniec Mazowiecki otrzymał prawa miejskie. Przed 1596 rokiem był tu zamek obronny, ratusz, sukiennice, 3 kościoły, klasztor sióstr wizytek, 3 mosty (przez Bug, Liwiec, Ciepłą), 7 młynów wodnych, browary, komora celna. W 1654 r. królowa Maria Ludwika przekazała swoje prawa do starostwa grodowego Ziemi Nurskiej i dóbr w Kamieńcu Maz. siostrom wizytkom z Warszawy. Podobnie jak Wyszków, Kamieniec Maz. utracił prawa miejskie w 1869 roku. Przed wojną w Kamieńczyku było dużo szewców (w zimie) i flisaków (w lecie). W roku 1939 i 1944 toczyły się w Kamieńczyku ciężkie walki. Kościół, zaprojektowany przez J.P. Dziekońskiego (wybudowany w latach 1896 –1900 w miejscu spalonego, drewnianego), miał spaloną więźbę dachową, wybite okna i strąconą wieżę.
Obecnie można zobaczyć drewnianą dzwonnicę z 1885 roku, pomnik poległych w powstaniu styczniowym, na cmentarzu parafialnym pomnik ku czci poległych w II wojnie światowej i grób dziadków Prymasa Tysiąclecia, Stefana Wyszyńskiego. Są tam wspaniałe tereny do spacerów i wypoczynku (m.in. pole namiotowe). Badania, które w latach 50. prowadzono w Kamieńczyku wykazały podobno, że jodu jest tu więcej niż nad morzem. Z Kamieńczyka piesze szlaki turystyczne prowadzą: przez Brzuzę, Sadowne do Węgrowa lub przez Nadkole i Urle do Jadowa.
W Świniotopi wzorowe gospodarstwo agroturystyczne pp. Krystyny i Andrzeja Trzcińskich organizuje kolonie dla dzieci, można również pojeździć konno – do dyspozycji jeźdźców jest 7 koni.
Przy tej samej drodze znajduje się sanktuarium w Loretto. W 1928 roku ks. Ignacy Kłopotowski, założyciel Zakonu Sióstr Loretanek kupił od tutejszego dziedzica majątek Zenonówka pod Świniotopią, obecne Loretto. Znajduje się w nim wierna kopia figury Matki Bożej Loretańskiej z włoskiego Loreto oraz w grocie kamienna figura Matki Bożej. W czasie okupacji siostry służyły potrzebującym pomocą, pomagały ukrywającym się Żydom. Obecnie do Loretto licznie przybywają pielgrzymi, są tu organizowane kolonie, grupy modlitewne, istnieje 50-osobowy dom opieki dla staruszek. Siostry przyjmują chętnych na wypoczynek rodzinny i indywidualny.
Po prawej stronie Bugu trzeba koniecznie odwiedzić Fidest, miejsce spełniające kryterium rezerwatu. Na tym terenie są bagna, na których rośnie olcha, są suche gleby i wydmy. Uroczysko leśne jest ostoją zwierzyny: łosia, żurawia, czarnego bociana, bobra, dzika.
Popularnym miejscem wycieczek rowerowych są lasy (iglaste na siedliskach borowych z domieszką brzozy, olchy, dębu) w okolicach Leszczydołu Nowin. Zbierając jagody bądź grzyby, można tu wypłoszyć łosia, jelenia, sarnę, lisa, zająca, bażanta. W siedzibie Nadleśnictwa Wyszków w Leszczydole Nowinach zachował się murowany budynek nadleśniczego z końca XIX wieku. Od pięciu lat funkcjonuje tu ośrodek szkoleniowy i hotel.
Miłośnicy przejażdżek konnych mogą odwiedzić Tulewo Górne, gdzie od niedawna jest stajnia koni, kryta ujeżdżalnia i klub jeździecki. Okoliczne tereny są przepiękne. Do doliny Bugu prowadzą suche dolinki polodowcowe. Na trasie Rybno – Kręgi urozmaicają monotonię mazowieckiego krajobrazu i tworzą miejsca widokowe. Obok form polodowcowych zwracają też uwagę liczne pola wydmowe, teraz często już porośnięte roślinnością.
Prawa miejskie Wyszków uzyskał 11 marca 1502 roku, stracił je w 1869 roku (ukaz cara Aleksandra II z 1.06.1869r.), ponownie otrzymał je w 1919 roku (dekret o samorządzie miejskim z 4.02.1919r.). Herb Wyszkowa (biała tarcza z poprzecznym czerwonym pasem) zapożyczono z herbu biskupstwa płockiego, którzy w Wyszkowie mieli swoją letnią rezydencję.
Od 1 stycznia 1999 r. Wyszków jest miastem powiatowym, w skład powiatu wyszkowskiego wchodzi 6 gmin: Brańszczyk, Długosiodło, Rząśnik, Somianka, Wyszków, Zabrodzie. Obecnie miasto liczy ponad 27 tysięcy mieszkańców, a pozostała część gminy – ponad 11 tysięcy. Z 28 wsi tworzących gminę najliczniejsze to: Leszczydół Nowiny (1040 osób), Skuszew (783), Lucynów Mały (791), Lucynów Duży (440), Drogoszewo (659), Kamieńczyk (647), Łosinno (516). Gmina Wyszków zajmuje powierzchnię 16.560 ha (wody 375 ha), w tym miasto 2.078 ha.
Wizytówką miasta jest klasycystyczny kościół p.w. św. Idziego opata, usytuowany na wysokiej, nadbużańskiej skarpie, obok przeprawy przez rzekę. Ufundował go w 1793 roku biskup płocki, Onufry Kajetan Szembek. W II połowie XIX wieku ks. proboszcz Józef Szmejter (1836 – 1896) trzynawowy kościół powiększył przez dobudowanie dwóch kaplic i zakrystii. W 1939 roku, w wyniku bombardowań wojsk hitlerowskich, kościół całkowicie spłonął, została tylko kaplica Matki Bożej. Powojenną odbudowę kościoła ukończono w 1948 roku.
Obok kościoła warto zatrzymać się przy starej plebanii. Jej budowę w latach 90. XIX wieku (poprzednia, drewniana była mocno zniszczona przez grzyb) zawdzięczamy również ks. Szmejterowi, który przez 26 lat był wyszkowskim proboszczem. Jego następca, ks. Julian Dmochowski, który dokończył tę budowę, wspomina, że ks. Józef Szmejter „z natury był zdolny, dowcipny, gościnny”. O wyszkowskiej plebanii głośno zrobiło się w 1920 roku, bo w niej 15 i 16 sierpnia kwaterowali członkowie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski: Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński i Feliks Kohn. Kilka dni później na plebanii gościli gen. Józef Haller, Karol Irzykowski, prof. Ferdynand Ruszczyc, Adam Grzymała – Siedlecki. Pobyty te opisał Stefan Żeromski („Na probostwie w Wyszkowie”) oraz ówczesny proboszcz Wiktor Mieczkowski („Bolszewicy w polskiej plebanii”). W 2005 r. na budynku plebanii została odsłonięta tablica o treści „Księdzu/ proboszczowi kanonikowi/ Wiktorowi Mieczkowskiemu/ obywatelom Wyszkowa/ uczestnikom wojny/ polsko – sowieckiej 1920 roku/ ku wiecznej pamięci/ następnych pokoleń/ mieszkańcy Wyszkowa, 7 sierpnia 2005 roku”.
Pół kilometra dalej, przy ul. Nadgórze znajduje się cmentarz parafialny. Przeniesiono go tu w 1825 roku z terenu przykościelnego, obecnie zajmuje powierzchnię prawie 5 ha. Tuż przy wejściu stoi murowana z cegły kaplica z 1835 roku, ufundowana przez księdza proboszcza Łukasza Przyłuskiego. Teren cmentarza otoczony jest kamiennym murem (wcześniej był ogrodzony parkanem z drewnianych bali), postawionym w 1888roku (cmentarz zajmował wtedy 2 ha) z inicjatywy ks. Szmejtera. Świadectwem walk, które w ostatnim wieku toczyły się wokół Wyszkowa, są zbiorowe mogiły: granitowy kamień upamiętniający 200 rosyjskich żołnierzy poległych w 1915 roku (w momencie pochówku miejsce to znajdowało się za murem cmentarnym), pomnik ku czci poległych za Ojczyznę w sierpniu 1920 roku, pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej. Najwięcej nagrobków (pomniki, płyty nagrobne, żelazne krzyże, krzyże z piaskowca - w różnym stanie) z przełomu XIX i XX wieku znajduje się wokół kaplicy. Najstarsze pomniki to nagrobek zmarłego w 1847 r. Józefa Bogdaszewskiego, dzierżawcy folwarku Wyszków oraz wykonany z szarego piaskowca w kształcie steli (na niej relief przedstawiający opartą o złamany pień drzewa płaczkę), z żelaznym krucyfiksem – spoczywają pod nim zmarły w 1848 roku dziedzic z Krąg, Michał Leski i zmarła 40 lat później jego żona Monika. Druga brama prowadząca na cmentarz, od ul. Białostockiej, pochodzi z okresu międzywojennego. Stare drzewa rosnące na cmentarzu nadają mu charakter parku krajobrazowego.
W dniu wybuchu II wojny światowej połowę mieszkańców Wyszkowa stanowiła ludność wyznania Mojżeszowego (krążył wtedy dowcip, że połowa mieszkańców Wyszkowa to Żydzi, a reszta to... Żydówki). Żydzi w Wyszkowie zaczęli się osiedlać w XIX wieku, po sekularyzacji w 1795 roku dóbr biskupów płockich. W 1827 roku ludność żydowska stanowiła 29% mieszkańców Wyszkowa, zaś w 1921 – 48,6%. Na rogu ulic Kościuszki i Wąskiej stała synagoga, Żydów grzebano na założonym przy końcu ulicy Łącznej cmentarzu. W czasie okupacji hitlerowcy macewami z kirkutu wybrukowali plac przed siedzibą gestapo przy ul. Zakolejowej oraz brzegi Strugi. W 1993 roku, na zlecenie Instytutu Żydowskiego w Warszawie, rozpoczęły się prace przy budowie Pomnika Pamięci Żydów Wyszkowa według projektu Wojciecha Henrykowskiego. Koncepcja pomnika, wynikła z ukształtowania terenu byłego cmentarza (przez wiele lat po wojnie była w tym miejscu kopalnia żwiru), zabezpiecza dodatkowo skarpę przed osuwaniem się. Macewy wmurowane w ścianę pomnika zostały zebrane na terenie Wyszkowa. Przy wejściu na kirkut znajduje się tablica poświęcona urodzonemu w 1919 roku w Wyszkowie Mordechajowi Anielewiczowi, komendantowi Żydowskiej Organizacji Bojowej, dowódcy powstania w warszawskim getcie. Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 14 września 1997 roku.
Z kirkutu rozciąga się wspaniały widok na Bug i nadbużańskie łęgi. To świetne miejsce na wycieczki piesze i przejażdżki rowerowe.
W 2001 roku, po kilkunastoletniej przerwie, otwarto przy moście drogowym plażę miejską. Można kąpać się w Bugu lub popływać po nim stylową gondolą.
Wracając z kirkutu do centrum miasta przechodzimy obok budynku starej elektrowni. W Wyszkowie elektryczność założono między 1914 a 1920 r. W czasie okupacji wielu pracowników elektrowni było członkami AK, tu mieścił się główny magazyn broni i zakład rusznikarski. W 1954 roku budynek po starej elektrowni otrzymały warsztaty szkoły zawodowej. W końcu lat 40. i jeszcze w latach 60., w budynku na placu elektrowni mieściła się łaźnia miejska. Można było wykąpać się w wannie (usługa droższa) lub pod prysznicem.
Idąc brzegiem Bugu w kierunku zachodnim, dochodzimy do parku miejskiego, ulubionego miejsca spacerów wyszkowian. Został on założony w XIX wieku; przy wejściu od ul. Kościuszki pobudowano w końcu XIX w. neogotycką kordegardę. W okresie międzywojennym mieszkał w niej stróż, do którego obowiązków należało m.in. zamykanie na noc, nieistniejącej już, kutej bramy. Jeszcze kilka lat temu mieściło się tu muzeum miejskie.
W parku, naprzeciwko muzeum, stoi pomnik Cypriana Kamila Norwida, który urodził się 24 września 1821 roku we wsi Głuchy (gm. Zabrodzie). Drugi pomnik C. Norwida stoi przy budynku Liceum Ogólnokształcącego, którego poeta jest patronem. Odsłonięte na początku lat osiemdziesiątych XX w. (projektu Zdzisława Skoczka) są, podobno, jedynymi pomnikami Norwida w Polsce.
Przykładem współczesnego budownictwa sakralnego jest usytuowany naprzeciwko parku kościół p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej w parafii św. Wojciecha. Budowę kościoła wg projektu Barbary Antoniewicz rozpoczęto w 1989 roku, poświęcono go w grudniu 2000 roku.
Budynek przy ul. 11 Listopada, w którym obecnie jest Szkoła Podstawowa nr 1 im. Adama Mickiewicza i Liceum Ogólnokształcące, został oddany do użytku w 1932 roku.
Przy ul. 3 Maja, naprzeciwko Urzędu Miejskiego, znajduje się marmurowy obelisk z XVII wieku. Na jego ścianach z czterech stron są płaskorzeźby przedstawiające herb Wazów (czwarty syn króla Zygmunta III Wazy, biskup Karol Ferdynand Waza mieszkał przez kilka lat w Wyszkowie, do śmierci w maju 1655 roku), obelisk zwieńczony jest podwójnym krzyżem. Istnieją dwie legendy mówiące o intencji wystawienia obelisku. Według pierwszej wzniesiono go na pamiątkę zarazy, która nawiedziła Wyszków, drugiej - po spotkaniu w Wyszkowie dwóch królewiczów z dynastii Wazów.
W końcu ul. 3 Maja, przy granicy miasta, wart jest obejrzenia zespół pałacowo – parkowy. Pałac został wzniesiony w końcu XVIII wieku, projektantem mógł być Szymon Bogumił Zug lub Jan Chrystian Kamsetzer. Pierwszym właścicielem klasycystycznego pałacu był biskup żmudzki Jan Stefan Giedroyć, następnie kupiła go rodzina Morzkowskich. Do poety Michała Morzkowskiego przyjeżdżali C.K. Norwid i T. Lenartowicz, w pałacu spotykała się cyganeria warszawska. Od 1879 roku właścicielami pałacu i dwóch oficyn, wzniesionych zapewne łącznie z pałacem, zostali Wanda i Kazimierz Skarżyńscy z Popowa. W latach 30. Janina i Edmund (syn Kazimierza) Skarżyńscy prowadzili tu modny pensjonat. Rodzina Skarżyńskich, która pozytywnie zapisała się w historii Wyszkowa, została wiosną 1941 roku zmuszona przez Niemców do opuszczenia pałacu. Kilka miesięcy później E. Skarżyński, przebywający na wygnaniu w Krakowskiem, napisał w pamiętniku córki: „Najwyższą miłością jest Ojczyzna, najściślejszą Ojczyzną jest dom rodzinny i ziemia własna. Życzę Ci, córeczko najdroższa, Słoneczko moje kochane, żebyśmy jak najszybciej znaleźli się w naszym nade wszystko ukochanym Rybienku.” To życzenie się nie spełniło. Władze komunistyczne zabraniały byłym właścicielom przebywać w promieniu 50 km od ich majątków. Do Wyszkowa Janina i Edmund Skarżyńscy wrócili w 1999roku, ponad 50 lat po ich śmierci ekshumowano szczątki i teraz spoczywają na wyszkowskim cmentarzu. Przez długie lata pałacem zarządzało ministerstwo zdrowia. Obecnie właścicielem zespołu jest spółka Polsim – System, która przeprowadza gruntowny remont i modernizację obiektów i parku. W niedługim czasie ma tu powstać centrum konferencyjno – kongresowe.
W dniu 17 sierpnia 1920 roku po przeciwnej stronie Bugu, w Rybienku Leśnym, sowiecka czerezwyczajka w okrutny sposób zamordowała siedmiu Polaków, m.in. ppor. Antoniego Wołowskiego, wziętego do niewoli pod Radzyminem i 3 żołnierzy z dywizji gen. L. Żeligowskiego. Fakt ten upamiętnia obelisk odsłonięty rok po tym wydarzeniu. W 1948 roku władze komunistyczne postanowiły usunąć pomnik – krzyż z pomnika został wyrwany i wrzucony do starorzecza, kamień został zabetonowany przed wejściem do Urzędu Gminy w Somiance. Dzięki działaczom wyszkowskiej „Solidarności” obelisk wrócił na swoje miejsce w 1989 roku.
Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku Kazimierz Skarżyński rozparcelował swój majątek Rybienko Leśne – w ten sposób powstało osiedle letniskowe, obecnie willowa dzielnica Wyszkowa. Mieszkańcy Warszawy, jak pisze w monografii „Dzieje Wyszkowa i okolic” J. Szczepański, w l. 30 XX wieku „odkryli” dla siebie Rybienko Leśne, „w którym jak grzyby po deszczu zaczęły powstawać wille reprezentantów wolnych zawodów z Warszawy. Rybienko przyciągało swoim łagodnym mikroklimatem, obfitością drzew, piękną nadbużańską plażą. Coraz częściej zaczęli tu budować swoje domy najbogatsi mieszkańcy Wyszkowa.” Dziś nadal największymi walorami Rybienka są rzeka, piasek i żywiczne sosny tworzące wspaniały mikroklimat i lasy nadające się doskonale na spacery. Kościół w stylu zakopiańskim, zbudowany w latach 30. na działce podarowanej przez Magdalenę Skarżyńską, został odnowiony i przebudowany. Sympatycznym miejscem wypoczynku stał się „Leśny Dworek” (niewielki hotel i restauracja), nie tylko pięknie położony na wzniesieniu wśród wysokich sosen, ale posiadający własny styl i klimat.
Pomnik i 25 mogił upamiętniających śmierć ok. 250 Polaków, bestialsko zamordowanych przez hitlerowców w dniu 29 maja 1943 roku, znajduje się w Fideście, kilkaset metrów w lewo od drogi Wyszków – Warszawa. 28 maja 1943 r. niemieccy żandarmi zatrzymali na moście pociąg jadący z Warszawy do Wyszkowa. Pasażerów przewieźli do budynku żandarmerii przy ul. Zakolejowej i budynku sądu przy ul. Pułtuskiej. Tam byli przesłuchiwani, trzymani bez jedzenia i picia. Rankiem następnego dnia żandarmi przewieźli ich za Bug, do Fidestu, rozkazali wykopać doły a potem, rozstrzelali. Z tej kaźni udało się uciec tylko mieszkańcowi Dębinek, Antoniemu Morce. Postrzelony przez Niemców, ciężko ranny, przeżył tę tragedię. Zatrzymania nie przeżył inny pasażer, 25-letni Stanisław Wróbel „Jaskółka”, bohaterski żołnierz AK. Przetrzymywany w żandarmerii przez 3 dni, bity i torturowany, nie wydał nikogo.
Budynek u zbiegu ulic Zakolejowej i Pułtuskiej to piękna willa z połowy lat dwudziestych XX wieku. Jego pierwszym właścicielem był Józef Cudny . W czasie okupacji miała tam siedzibę niemiecka żandarmeria: zatrzymani byli tu męczeni, zabijani, zabitych grzebano w ogrodzie za domem (po wojnie zwłoki ekshumowano). Znane są dwie osoby, którym udało się uciec stamtąd przed niechybną śmiercią. To Zygmunt Majka i Szczepan Suchecki. W październiku 1959 roku przed budynkiem odsłonięto pomnik ufundowany przez społeczeństwo Wyszkowa. W grudniu 1944 roku w willi utworzono szpital, 18 lat później ulokowano w nim sanepid i przychodnię zdrowia. Obecnie willa ma prywatnego właściciela.
Najstarsze zakłady przemysłowe w Wyszkowie to browar i huta szkła. Browar przy ul. Świętojańskiej (dziś I Armii Wojska Polskiego) wybudował w 1860 roku Paweł Szymoński. Następnym właścicielem był Kazimierz Szymoński, który był też prezesem Ochotniczej Straży Ogniowej i pierwszym burmistrzem Wyszkowa po odzyskaniu niepodległości. W 1909 roku browar produkował 80 tysięcy wiader piwa, z czego 1/8 eksportowano do Rosji. Niestety, z końcem 2001 roku wyszkowski browar zakończył swoją działalność.
Oddanie w 1897 roku linii kolejowej z Tłuszcza do Ostrołęki ożywiło życie gospodarcze Wyszkowa. W 1906 roku pozbawieni pracy (po strajkach w 1905 roku) hutnicy Zakładów Kijewski i Scholtze na Targówku założyli spółkę udziałową (było 46 udziałowców) Huta Szklana „Robotnicza”. Produkcję przy ul. Zakolejowej rozpoczęli w 1907 roku – huta produkowała różnych kształtów i kolorów butelki do win, wódek, likierów, piwa, lemoniady, wód mineralnych. Obecna nazwa zakładu, należącego do spółki z większościowym kapitałem irlandzkim i produkującego brązowe butelki do piwa, to Ardagh Glass Group plc.
Ulicą Pułtuską przemieszczamy się na osiedle Polonez, gdzie znajduje się, oddana w 1998 roku do użytku, Pływalnia „Błękitna”, przystosowana dla niepełnosprawnych, z dwoma basenami - sportowym i rekreacyjnym (dla dzieci), zjeżdżalnią, jacuzzi, sauną. Odbywają się tu zawody pływackie, m.in. Grand Prix Polski, Mistrzostwa Polski Młodzików.
Na placu w pobliżu basenu powstaje kompleks oświatowo - sportowo – rekreacyjny, jest już hala sportowa. Coraz więcej studentów ma, usytuowana w pobliżu, filia Szkoły Wyższej im. Pawła Włodkowica.
Wędrówkę po gminie Wyszków zaczniemy od Kamieńczyka, wsi malowniczo położonej w widłach Bugu i Liwca. W 1973 roku archeolodzy odkryli pod Kamieńczykiem cmentarzysko prasłowiańskie. W 1452 roku ówczesny Kamieniec Mazowiecki otrzymał prawa miejskie. Przed 1596 rokiem był tu zamek obronny, ratusz, sukiennice, 3 kościoły, klasztor sióstr wizytek, 3 mosty (przez Bug, Liwiec, Ciepłą), 7 młynów wodnych, browary, komora celna. W 1654 r. królowa Maria Ludwika przekazała swoje prawa do starostwa grodowego Ziemi Nurskiej i dóbr w Kamieńcu Maz. siostrom wizytkom z Warszawy. Podobnie jak Wyszków, Kamieniec Maz. utracił prawa miejskie w 1869 roku. Przed wojną w Kamieńczyku było dużo szewców (w zimie) i flisaków (w lecie). W roku 1939 i 1944 toczyły się w Kamieńczyku ciężkie walki. Kościół, zaprojektowany przez J.P. Dziekońskiego (wybudowany w latach 1896 –1900 w miejscu spalonego, drewnianego), miał spaloną więźbę dachową, wybite okna i strąconą wieżę.
Obecnie można zobaczyć drewnianą dzwonnicę z 1885 roku, pomnik poległych w powstaniu styczniowym, na cmentarzu parafialnym pomnik ku czci poległych w II wojnie światowej i grób dziadków Prymasa Tysiąclecia, Stefana Wyszyńskiego. Są tam wspaniałe tereny do spacerów i wypoczynku (m.in. pole namiotowe). Badania, które w latach 50. prowadzono w Kamieńczyku wykazały podobno, że jodu jest tu więcej niż nad morzem. Z Kamieńczyka piesze szlaki turystyczne prowadzą: przez Brzuzę, Sadowne do Węgrowa lub przez Nadkole i Urle do Jadowa.
W Świniotopi wzorowe gospodarstwo agroturystyczne pp. Krystyny i Andrzeja Trzcińskich organizuje kolonie dla dzieci, można również pojeździć konno – do dyspozycji jeźdźców jest 7 koni.
Przy tej samej drodze znajduje się sanktuarium w Loretto. W 1928 roku ks. Ignacy Kłopotowski, założyciel Zakonu Sióstr Loretanek kupił od tutejszego dziedzica majątek Zenonówka pod Świniotopią, obecne Loretto. Znajduje się w nim wierna kopia figury Matki Bożej Loretańskiej z włoskiego Loreto oraz w grocie kamienna figura Matki Bożej. W czasie okupacji siostry służyły potrzebującym pomocą, pomagały ukrywającym się Żydom. Obecnie do Loretto licznie przybywają pielgrzymi, są tu organizowane kolonie, grupy modlitewne, istnieje 50-osobowy dom opieki dla staruszek. Siostry przyjmują chętnych na wypoczynek rodzinny i indywidualny.
Po prawej stronie Bugu trzeba koniecznie odwiedzić Fidest, miejsce spełniające kryterium rezerwatu. Na tym terenie są bagna, na których rośnie olcha, są suche gleby i wydmy. Uroczysko leśne jest ostoją zwierzyny: łosia, żurawia, czarnego bociana, bobra, dzika.
Popularnym miejscem wycieczek rowerowych są lasy (iglaste na siedliskach borowych z domieszką brzozy, olchy, dębu) w okolicach Leszczydołu Nowin. Zbierając jagody bądź grzyby, można tu wypłoszyć łosia, jelenia, sarnę, lisa, zająca, bażanta. W siedzibie Nadleśnictwa Wyszków w Leszczydole Nowinach zachował się murowany budynek nadleśniczego z końca XIX wieku. Od pięciu lat funkcjonuje tu ośrodek szkoleniowy i hotel.
Miłośnicy przejażdżek konnych mogą odwiedzić Tulewo Górne, gdzie od niedawna jest stajnia koni, kryta ujeżdżalnia i klub jeździecki. Okoliczne tereny są przepiękne. Do doliny Bugu prowadzą suche dolinki polodowcowe. Na trasie Rybno – Kręgi urozmaicają monotonię mazowieckiego krajobrazu i tworzą miejsca widokowe. Obok form polodowcowych zwracają też uwagę liczne pola wydmowe, teraz często już porośnięte roślinnością.
Elżbieta Szczuka
Reklama
Najczęściej czytane
Archiwum
Reklamy google
